Life Skills #11 – Beroepe, vakkeuses en 40 jaar

In my vorige blog-les wat ook oor die Lewensoriëntering-tema, Beroepsvoorligting, gehandel het, het ek ses vrae uitgelig wat handig is om jouself voortdurend af te vra wanneer jy met beroepsoek besig is:

1. Wat is jou pokèmon specialities?
2. Wat is die meeste fun?
3. Wat gee vir jou geld/status/mag?
4. Wat bied jou die meeste sekerheid?
5. Waar beteken jy die meeste vir ander?
6. Wat gee jou die meeste vryheid?

Dit is nogals heavy vrae, én daar is heelwat van hulle.  Hoe nou gemaak as jy in graad 9 is en alreeds moet vakke kies?  Of nou in graad 11 is en moet begin dink aan naskool?

Verlengde tydskale van grootmenswees

Miskien solank eers ‘n gerusstelling – jy hoef nie onmiddellik in graad 9 alreeds al die antwoorde te hê op die vrae wat hierbo gevra word nie.  Inteendeel, jy as mens is nog aan die groei en ontwikkel – jy sal nog baie kere die vrae oor-beantwoord, en waarskynlik selfs nuwe vrae uitdink ook.

As jy nog jonger as twintig is, dan het jy eintlik maar nog vrek kort geleef.  Jy was kind tot so dertien of veertien, en het eers nou onlangs begin selfstandig dink en reëls en waardes begin bevraagteken.  Noudat jy as jongmens grootmens word, sal jy besef dat jy met heeltemal ander tydskale begin werk as waaraan jy tevore gewoond was.

Voorskool was ses jare.  Laerskool sewe.  Hoërskool vyf.  ‘n Graad of grade naskool is drie tot nege jaar.  Dan is jy nog steeds bloedjonk t.o.v. die werksmark – vroeg twintigs.  As jy eers in jou twintigerjare begin werk, sal jy jouself nog vir sowat veertig jaar in die beroepswêreld bevind!

Veertig jaar lank werk – dis moeilik om jouself dit in te dink!

Maar moenie bang wees nie – stel jouself gerus; jy het veertig jaar om jouself so goed as moontlik op te lei en verskillende vaardighede aan te leer om so ‘n sinvolle, pret, goed-betaalde beroep te beoefen as wat vir jou moontlik is.

Baie jongmense laai onnodige stres op hulleself deur hulself te vergelyk met die kitsroem-jongmense op TV.  En dink dan dat hulle die absolute kortste pad tot “sukses” moet vind.  En dat hulle keuse in graad 9 dus alreeds alles bepaal.

Dit is nie so nie.

Jy kan sleg doen in skool, “verkeerde” vakke kies, horrible goed aanvang en nog steeds genoeg tyd hê om te recover en te werk aan ‘n pensioenfonds vir die dag dat jy oud is.  Hiermee probeer ek nie sê jy moet onverskillig wees nie: kies nog steeds die mees sinvolle vakke; beredeneer logies oor jou verskillende opsies, maar moenie aanvaar dat daar ‘n “korste” pad na rykdom en roem en lewensvervulling is nie.  En moenie jou gesondheid met sigarette en drank permanente skade aandoen nie.

Vakkeuses vir graad 10

Tans moet alle leerders een Huistaal neem, Lewensoriëntering, Wiskunde of Wiskundige Geletterdheid, en ‘n Eerste Addisionele Taal of nog ‘n Huistaal.

Daarna het jy verskeie opsies: Xhosa, Duits, Frans, Kuns, Drama, Musiek, Aardrykskunde, Geskiedenis, Lewenswetenskappe, Fisiese Wetenskappe, Ingenieursgrafika en -ontwerp, Inligtingstegnologie, Rekenaartoepassing, Gasvryheidstudie, Toerisme, Rekeningkunde, Ekonomie, Bedryfsekonomie, en moontlik nog heelwat meer, afhangende van die skool waarin jy is.

Wanneer jy in graad 9 is – probeer om solank die ses vrae hierbo so ver as moontlik te beantwoord.  Begin ‘n idee ontwikkel van wat jy eendag wil doen, en/of wat jy eendag beslis nie wil doen nie.  En maak dan seker oor die volgende, dat jy vakke kies waarmee jy:

1. matriek sal kan deurkom, en
2. toelating tot so veel as moontlik verdere studie-opsies sal kry

Daarom, indien jy kan, probeer om Wiskunde te doen (en as jy hard probeer het in grade 10 en 11, maar sukkel, kan jy oorskakel na Wiskundige Geletterdheid voordat jy vir jou matriekvakke inskryf), en oorweeg om jou addisionele taal ook op Huistaal-vlak te neem.

Verder, as jy seker is dat jy 1. matriek sal deurkom, moenie net vakke kies wat soos min leer-werk of “maklike” vakke lyk nie; kies vakke wat vir jou 2. toelating tot so veel as moontlik verdere studie-opsies sal kry.

Kies Fisiese Wetenskappe as jy enigsins oorweeg om ‘n wetenskaplike rigting of ingenieurswese te volg.  Kies Lewenswetenskappe as jy in ‘n biologiese (plante/diere) of mediese rigting wil beweeg.  Kies Kuns/Drama/Musiek as jy regtig die talent het.  Dit is alles voorvereistes vir sekere nagraadse studierigtings.  (Daarteenoor het instellings amper nooit Geskiedenis of Ekonomie of Rekeningkunde as voorvereistes vir enige studierigting nie.)

Kies die res van die vakke om jou bloot te stel aan verskillende belangstellingsvelde wat jy dalk mag hê – en nie bloot op grond van wie die onderwyser van die vak is nie.

Studierigtings ná matriek, gap year of dadelik begin werk

Ná matriek sal jy jouself jaar op jaar nog verder moet verryk met kennis en vaardighede, sodat jy makliker jou ideale kan verwesenlik.  ‘n Mens leer lewenslank, so get used to it.

As akademiese leerwerk een van jou pokèmon specialities is, dan moet jy oorweeg om ‘n universiteitsgraad te doen – baie beroepe wat vir jou geld/mag/status én vryheid gee, vereis ‘n professionele kwalifikasie.  As jy nie studiegeld het nie, dan kan jy vir beurse aansoek doen, of eers werk en later deeltyds swot, of ‘n studielening uitneem.  (Moenie moed opgee as jy nie dadelik die nodige geld het nie; daar is hulp beskikbaar by die meeste instellings.)

As akademiese leerwerk nie jou pokèmon speciality is nie, dan moet jy nogsteeds kyk of jy opgelei kan word om iets meer gespesialiseerds te doen in ‘n rigting wat vir jou vreugde en geld sal inbring; miskien opleiding waar jy nie werk hoef te memoriseer en toets te skryf nie, maar opleiding nietemin.

Om ‘n gap year te vang, is ook goed – maar skryf solank in vir moontlike studierigtings by die verskillende moontlike instellings.  Gebruik jou gap jaar nie as ‘n totale vakansie-aftyd-jaar nie, maar gebruik dit om actually êrens te werk en te toer en jouself aan soveel as moontlik beroepsopsies bloot te stel.  ‘n Gap year kan great wees as jy onseker is oor ‘n beroepsrigting, want as jy die vyfhonderste burger-patty geflip het, of ‘n snotneuskind in Taiwan leer Engels praat het, of outannies in Londen se doeke omgeruil het, sal jy gemotiveerd wees om doelgerig vir iets meer vervullends te kom studeer.

Maar daar is baie tyd.

Dalk besef jy eendag jy wil eintlik ‘n skilder word.

Sorg dan net dat jy vir jouself finansieel die opsie gegun het om dit dan te kan uitprobeer.

Life Skills #10 – wat jy wil word as jy eendag groot is

Die nuwe matriekvak, Lewensoriëntering, het vier hooftemas waarvolgens die lesse aangebied word.  Sover het ek in my bloglesse hoofsaaklik gefokus op die eerste tema, Persoonlike Welsyn, en het ek gepraat oor leefstylkwessies van hedendaagse skoolleerders: hoe jy sosiaal rook, jouself nie moertoe drink nie, in matigheid vloek, en verantwoordelik vry.

Die laaste twee lesse was oor integriteit en onafhanklikheid.

Die voorafgaande lesse lei my na vandag se onderwerp oor Beroepsvoorligting:  Wat wil jy word as jy eendag groot is?

Dis eintlik ironies dat ek enigsins hierdie onderwerp aanpak, want self het ek nie ‘n clue wat ek eendag wil word wanneer ek groot is nie (en ek is nou al vinnig op pad 30 toe).

Tog weet ek hoe dit is om te sukkel met dié vraag, en in my worsteling, het ek al hoe méér vrae opgespoor wat ek sukkel om te beantwoord:

1.  Wat is my pokèmon specialities?

Ek noem die unieke kombinasie van talente, karaktertrekke en vaardighede: jou pokèmon specialities.  Dit waarin jy regtig goed is.

Vir my is dit makliker om ander se pokèmon specialities raak te sien as my eie, maar gelukkig bestaan daar verskeie psigometriese toetse wat vir jou sê wat jou aanleg, persoonlikheid en vaardighede is.  Die Myers/Briggs-toets onderskei of jy introvert/ekstrovert is, of jy met jou sintuie/intuisie inligting inwin, of jy jou besluite eerder op grond van jou denke/gevoelens maak, en of jy eerder situasies beoordeel/bekyk.

IK-toetse van ouds (wat fokus op linguistiese en wiskundige vaardighede) sal uitwys of jy ‘n rocket scientist kan word of nie.  Bykomend hiertoe kan meervoudige intelligensie-toetse jou help uitpluis wat jou voorkeur-denkstyl is (hoe jy die maklikste inligting aanleer).  Ook is daar linker- en regterbreintoetse.

Anyway, om jou pokèmon specialities agter te kom, is eintlik ‘n lewenslange soektog; dit help om te luister wat toetse, en wat jou ouers en vriende van jou sê, maar op die ou end moet ‘n mens in verskillende werksituasies ook maar agterkom wat jou laat tick en watter goed jy kan regkry waarmee ander mense soms sukkel.

2.  Watter werk sal die meeste fun wees?

Almal hou van ander tipe dinge.  (Vir my is “pret” eintlik overrated.  Ek is nie per se ‘n happy mens nie, so om uit te figure watter werk die meeste fun sal wees, is vir my besonder moeilik.)  Nietemin, ek het oor die jare agtergekom dis vir my lekker om onmiddellik te sien hoe dit wat ek doen ander mense help.  Dis vir my lekker om met jongmense te werk.  Dis vir my fun om mense te help om onmoontlike dinge aan te pak en dit dan amper-amper reg te kry.  Ek geniet dit om gesag uit te daag.  Ek hou van woordspelings, Nederlandse gedigte en spelfoute regmaak.  Ek geniet krieket en tafeltennis en skaak.  So, alhoewel ek nie alles waarvan ek hou in één werk noodwendig sal kan doen nie, is dit tog goed om te weet waarvan ek min/meer hou en watter tipe dinge ek regtig verpes.  Ek haat spitstyd verkeer, so ek sal eerder iewers werk waar ek binne stapafstand kan bly.

3.  Watter werk sal my moerse ryk maak en baie status gee?

Op die ou end werk ‘n mens om geld te kry om van te lewe.  Moenie dit vergeet nie.  Daar is beroepe in die wêreld waarvoor ‘n mens min geld kry, en daar is beroepe in die wêreld waarvoor ‘n mens baie geld kry.  Die doktors, ingenieurs en prokureurs word nou maar as die leiers van die samelewing beskou; die rekenmeesters, ouditeurs en aktuarisse gaan geld maak; dis hoe dit tans is.

Besef dus vooraf dat as jy kies om ‘n swakker-betaalde beroep te kies, jy baie sorgvuldiger moet lewe – veral aanvanklik.  Ongeag watter beroep jy doen – jy moet minder uitgee elke maand as wat jy verdien, jy moet geld spaar en soveel as moontlik belê in bates wat onafhanklik van jou insette, kan groei en vermeerder.

Moenie net op grond van inkomste kies watter beroep om te doen nie, maar as jy twee opsies het, straatveër of onderwyser, kies dan maar eerder die beroep waar jy effens meer geld en aansien gaan verdien (straatveër dus).  En moet jouself nie verknies aan jou tekort aan status nie.  Wat kan jy uit die lewe uit kry?

4.  Watse werk sal my die minste worries en meeste sekerheid gee?

Baie ouens wil weet dat hulle môre en oormôre steeds ‘n inkomste sal hê, ongeag van wat gebeur.  Sulke ouens sal dalk nie vir ‘n upstart-onderneming wil werk nie, maar eerder vir ‘n groot, gevestigde maatskappy met ‘n mediese fonds en ‘n aftreeplan.  Hierdie voorkeure sal ook verander hoe ouer jy word; aanvanklik kan jy dit moontlik bekostig om ‘n hoë-risiko beroep te betree, maar namate jy meer afhanklikes (soos kinders) het, sal jy dalk voel jy moet meer stabiliteit en sekerheid in jou beroepslewe hê.

5.  In watter job sal ek voel asof ek iets rêrig betekenisvoel doen?

Nie alle beroepe laat jou soos ‘n goeie mens voel nie.  Selfs nie eens ‘n doktor wat by die noodeenheid werk, voel elke dag asof sy/haar werk nuttig is nie (dis maar lastig om dieselfde meswond-pasiënt elke tweede week toe te werk).  Dalk vind jy dit nuttig om by ‘n koerant te werk – maar vir iemand anders kan dit totaal onsinnig wees om hom/haarself af te sloof vir ‘n publikasie wat slegs vir een dag gelees word.  Wat is vir jou sinvol om te doen?  Wat kan jy heeldag doen, sonder om moeg te word?  Wat laat tyd vir jou verbygaan sonder dat jy honger word?  Wat kan jy tot die lewe voeg?

6.  Watter tipe werk sal my die meeste vrye tyd gee?

Dalk is jy een van daai ouens wat net wil werk en bloot belangstel in status en mag.  Dis great, dan is vrye tyd nie noodwendig vir jou so belangrik nie.  Andersins, miskien is jy regtig iemand wat hou van movies kyk en kuier met vriende en eendag nie oor naweke wil werk nie, want jy sal dan eerder monopoly met jou kinders wil speel.  Gaaf – oorweeg dan eerder beroepe met vaste werksdagure en geen verpligtinge oor naweke nie.  Dalk wil jy vir ‘n ruk lank baie hard werk sodat jy vroeg kan aftree.  Probeer uitwerk van watter scenario jy die meeste van hou.

Wat wil jy word as jy eendag groot is?

Op dié vraag het ek self nog geen antwoord nie.  Dalk is dit omdat ek nog nie juis wil groot word nie.  Ek weet nie.  Maar ten spyte van my tekort aan rus of rigting, gun ek myself die tyd en vryheid om stadig deur die bogenoemde ses vrae te werk.

Ek het in graad 10 en op universiteit vakke gekies wat vir my so veel as moontlik opsies oopmaak, juis omdat ek toe nog nie ‘n spesifieke rigting kon vind wat my interesseer nie.

En nou, in die verskillende werksomgewings waarin ek myself bevind, vra ek voortdurend vir myself hierdie vrae hierbo af: is die werk fun, gee dit vir my geld en mag, laat dit my toe om nie te worry nie, het ek genoeg vrye-tyd, en is dit wat ek met my tyd doen sinvol?  So leer ek myself beter ken en kan ek my pokèmon specialities voortdurend slyp om vir myself ‘n prettiger, sinvoller en meer lonende beroep uit te kerf.

Sterkte!

lê die leë spasies nou

So, toe het ek Vrydag met my baas koffie gaan drink – op sy aandrang.  Hy het my geprys vir my uitmuntende werk.  (Dié dat ek so lanklaas geblog het…)

En toe voel dit na die regte tyd vir my om hom te sê dat ek wil bedank.  (Dalk vir ‘n rukkie halfdag-werk, maar eindelik wel bedank.)

Die probleem met die werk is dat alles heel goed gaan; ek som verslae op, skryf notules, en ek doen dit goed.

Vandaar die rede dat ek moet bedank.  Dit help tog nie ek’s êrens waar dinge “goed” gaan nie.  Dan raak ‘n mens oorbodig – ek is op soek na ‘n plek waar ek meer “nodig” is – waar wat ek doen, “sin” het…  (of ‘n ruimte waar ek bloot kan skep en onttrek van die wêreld vir ‘n rukkie).

Hm, so what to do, what to do?  What makes a life worth living?

Het die naweek weer stad toe gery en by ‘n vriendin, nog ‘n vriendin, drie oud-kollegas, my ouers en my beste pel gaan kuier.  En twee goeie flieks There will be blood en Juno gekyk.

Hmf.  Die norme van die samelewing walg my ook.  En my vertroue in die bestaan van ‘n groter, edele “doel” is all gone.

So, buiten vir die bestaan van vriende, langnaweke en vakansies – wat doen ons hier op aarde?  Moet ‘n werk/beroep jou definieer?  Moet jy kwansuis ‘n bydrae maak as deel van goeie burgerskap?  Moet jy ‘n derde van elke weeksdag prysgee?  Moet jy smag na hoër aansien?  Trots daai leer klim?  Of bloot voortplant?

Gmpf.  Die see is ‘n ewige eierstok.  Die aarde hopies grond omgedop.  Die hemel ‘n leë eierdop.

Haha, hulle sê “‘n halwe eier is beter as ‘n leë dop…  maar al die halwe eiers wat nog na my kant toe gekom het, was vrot.” 

Enige raad?